บทความนี้เผยแพร่ครั้งแรกในเพจคิดอย่าง ดูต้นฉบับที่นี่
ย้อนไปซักสองปีเศษคิดอย่างได้มีโอกาสเข้าไปขลุกอยู่ในหอเอกสารโบราณแห่งหนึ่งที่เมืองนครศรีธรรมราช (ไม่ได้หนีไปบวช) ได้พบสมุดไทยขาว หรืออย่างที่ชาวเมืองนครเรียกว่าบุดขาว ชื่อว่า ตำนานพระปรางค์เมืองหงสาวดี เป็นสมุดหนาประมาณ ๑๕ พับ นัยว่าเป็นจดหมายเหตุครั้งพระเจ้ากรุงศรีอยุธยาแต่งพระศรีธรรมราช ขุนการเวก แลคณะรวมสงฆ์ฆราวาสได้ ๕๐๐ คนเป็นคณะทูตไปสืบหาพระเจดีย์ (หรือที่เอกสารนี้เรียกพระปรางค์) ตามที่ได้ยินเล่าลือกันมาว่าพระเจ้าศรีธรรมาโศกได้สถาปนาขึ้นไว้ที่เมืองหงสาวดี
ในวโรกาสอันพระมหาเทวีเจ้าจากเมืองทิพย์ ได้เข้ามาเจริญสัมพันธไมตรี ณ กรุง คิดอย่างจึงใคร่หยิบยกจดหมายเหตุเก่าครั้งพระเจ้ากรุงศรีอยุธยาแต่งทูตไปนมัสการพระเจดีย์เมืองทิพย์ เป็นหลักฐานเค้ารอยแห่งมิตรภาพระหว่างสยามกับเมืองทิพย์ที่แนบแน่นมาแต่ครั้งโบราณ ควรที่เยาวรุ่นยุคนี้พึงรู้ไว้
คณะขุนการเวกยกออกจากกรุงศรีอยุธยาไปทางเมืองสุพรรณ ผ่านสถานที่มีชื่อหลายแห่งเป็นเวลาแรมเดือนก็มาพบพระเจดีย์นั้น ได้สำรวจรังวัด เก็บข้อมูลภาคสนาม อยู่หลายวันแล้วพากันกลับมากรุงศรีอยุธยาถวายรายงานทราบฝ่าละอองฯ แล้วได้เขียนจดหมายเหตุตามที่ได้พบเห็นขึ้นไว้เป็นหลักฐาน ผู้คนได้คัดลอกกันสืบ ๆ มาจนเดี๋ยวนี้
อันที่จริงโดยความดังกล่าวดูเผิน ๆ แล้วก็ไม่เห็นว่ามันแปลกอย่างไรเป็นจดหมายเหตุธรรมดา ข้อนี้ท่านผู้อ่านที่ไม่สังกาในกระสวน ระยะ เส้นวาศอกคืบ ตามพรรณามาก็จะเห็นผ่านไปเป็นปกติ แต่มันไม่ปกติดังจะได้ลำดับขนาดของพระเจดีย์และองค์ประกอบที่ขุนการเวกกับคณะได้รังวัดมาเป็นรายการต่อไปนี้
ขนาดของพระเจดีย์ และองค์ประกอบตามได้วัดมา
๑. ท่ามกลางพระปรางค์ (เส้นผ่านศูนย์กลางเจดีย์) ๖๒๐ เส้น (24.80 กิโลเมตร)
๒. แต่ท่ามกลางตลอดยอด (ความสูงจากฐานถึงยอด) ได้ ๓๘๐ เส้น (15.20 กิโลเมตร)
๓. กว้างในพระปรางค์เหลี่ยมหนึ่ง (แต่ละย่อมุมของเจดีย์) ได้ ๒ เส้น (80 เมตร)
๔. ราวบันไดทางขึ้นย่อมเหล็ก (เหล็กราวจับบันได) ใหญ่ได้ ๗ กำ (1.40 เมตร)
๕. ลูกบันไดทองแดง (บันไดทำด้วยทองแดงแต่ละขั้นมีความสูง) ใหญ่ได้ ๓ กำ (60 เซนติเมตร)
๖. เสาฉัตรสองข้างบันไดใหญ่ได้ ๙ กำ (1.80 เมตร)
ตาปะขาวผู้เฝ้าเจดีย์ได้เล่าให้ขุนการเวกกับคณะฟังว่าระหว่างสร้างเจดีย์ คนงานพลัดตกลงมาเจ็บตายรวมกันได้ ๙ โกฐ (90 ล้านคน) (แต่ตายแล้วได้ไปสวรรค์ทุกคน)
๗. อิฐที่สร้างพระเจดีย์นั้น แต่ละก้อนยาว ๕ วา (10 เมตร) กว้าง ๕ ศอก (2.50 เมตร) หนา ๔ ศอก ๖ นิ้ว (2.15 เมตร)
๘. ทองคำที่บุพระเจดีย์นั้นแต่ละแผ่นหนา ๓ นิ้ว (7.5 เซนติเมตร) กว้าง ๓ ศอก (1.50 เมตร) ยาว ๕ ศอก (2.50 เมตร) หุ้มจากยอดเจดีย์ลงมาถึงองค์ระฆัง แล้วจากนั้นลงมาถึงพื้นบุด้วยแผ่นนากขนาดเท่ากัน ที่ลานประทักษิณพระเจดีย์ปูด้วยแผ่นทองแดงทั้งหมด
ในเขตพระอารามที่ตั้งพระเจดีย์นั้นมีสระน้ำมันหอมสระหนึ่ง สระน้ำมันงาสระหนึ่ง อยู่ในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัสกว้างยาว ๕๐๐ วา (20 กิโลเมตร) ห่างจากพระเจดีย์ไปได้ ๑๕๐ เส้น (6 กิโลเมตร) มีวัดพระเชตุพน มีวิหารใหญ่ ฐานวิหารสูง ๑๕ เส้น (600 เมตร) กว้าง ๑๕ เส้น (600 เมตร) ยาว ๘๐ เส้น (3.20 กิโลเมตร)
ในวัดพระเชตุพนมีระฆังปากกว้าง ๕ วา (10 เมตร) สูง ๑๘ วา (36 เมตร) สำริดที่หล่อหนา ๑๗ นิ้ว (42.5 เซนติเมตร) เส้นผ่านศูนย์กลาง ๑๘๐ กำ (36 เมตร) ไม้ตีระฆังใหญ่ได้ ๑๘ กำ (3.60 เมตร)
ในวัดพระเชตุพนมีพระสงฆ์ ๑๐๓๐ องค์ พระสังฆราชประทับกุฎิใหญ่ ๓๗๐ ห้อง
คณะทูตที่ไปร่วม ๕๐๐ คนนั้นเสียชีวิตตามทางมาถึงพระเจดีย์ได้ ๒๐๐ คน บวชอยู่ที่นั้น ๕๒ คน กลับมาถึงกรุงศรีอยุธยา ๑๔๘ คน
พิจารณาจากขนาดของพระเจดีย์ที่ระบุว่าสูงถึง ๑๕ กิโลเมตรเศษ กว้างเกือบ ๒๙ กิโลเมตรแล้ว แม้ว่าเอกสารจะระบุว่าเจดีย์นี้ตั้งอยู่ที่หงสาวดี และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพผู้ได้ทรงอ่านอีกเวอร์ชั่นหนึ่งของเอกสารชิ้นนี้และสันนิษฐานว่าน่าจะคือพระเจดีย์ชเวดากอง (ไม่ทรงคิดว่าเป็นพระมุเตา) แต่สำหรับคิดอย่างแล้วเมื่อใคร่ครวญถึงขนาดมหึมาของพระเจดีย์เห็นว่า พระเจดีย์ที่คณะทูตได้ไปนมัสการนั้น จะเป็นที่อื่นในโลกนี้ไม่ได้เลยนอกจากเป็นพระเจดีย์ทิพย์แห่งเมืองทิพย์ !! (ชเวดากองสูงเพียง ๑๐๐ เมตรเศษ ขณะที่ตึกที่สูงที่สุดในโลกสูงเพียงกิโลเมตรเศษเท่านั้น เจดีย์ที่สูงถึง ๑๕ กิโลเมตรย่อมไม่มีอยู่ในโลกของเรา แต่มีในเมืองทิพย์) คณะทูตคงได้พลัดหลงเข้าไปในเขตแดนของเมืองทิพย์โดยบังเอิญ ได้พบเห็นภูมิสถานบ้านเมือง และพระเจดีย์ที่พระเจ้าศรีธรรมาโศกสถาปนาไว้ จนกระทั่งในปัจจุบันอยู่ภายใต้การอภิบาลของพระมหาเทวีเจ้า
เพิ่มเติมเกี่ยวกับเอกสารชิ้นนี้
คิดอย่างได้มีโอกาสตรวจสอบเพิ่มนิดหน่อยพบว่าจดหมายเหตุฉบับนี้มีสำเนาคัดลอกค่อนข้างกว้างขวางทีเดียว ในปี ๒๔๖๙ สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพได้โปรดให้พิมพ์จดหมายเหตุฉบับนี้ในงานพระราชทานเพลิงศพพระไตรสรณธัช (เย็น) วัดบวรมงคล ใช้ชื่อว่า จดหมายเหตุเก่า เรื่องพระเจ้าแผ่นดินกรุงศรีอยุธยาแต่งทูตไปนมัสการพระมาไลยเจดีย์เมืองหงสาวดี และตีพิมพ์ซ้ำอีกครั้งในปี ๒๔๗๐ แจกในการพระกฐินพระราชทาน ณ วัดทรงธรรม พระประแดง
ในปี ๒๕๔๖ ชัยวุฒิ พิยะกูลได้ปริวรรติเอกสารชื่อ ตำนานพระปรางค์เมืองหงสาวดีและพระอถังคีมรรค ฉบับวัดวิหารสูง เมืองพัทลุง เนื้อหานั้นคล้ายกับจดหมายเหตุทูตไปนมัสการพระมาไลยเจดีย์ และฉบับสมุดไทยขาวที่คิดอย่างพบในหอเอกสารโบราณที่เมืองนครศรีธรรมราช แต่ฉบับวัดวิหารสูงนั้นมีการร้อยกรองเนื้อหาเป็นกลอนเพลงยาวด้วย
ที่หอสมุดแห่งชาติเบอร์ลิน เยอรมัน ให้บริการสมุดไทยขาวเล่มหนึ่งชื่อ Eine geschichtlich-mythologische Abhandlung über Hangsāwădī (Hongsawadi)ในรูปแบบดิจิตอล เนื้อความใกล้เคียงกับฉบับที่สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพนำมาตีพิมพ์
ในที่นี้ใช้ระยะเทียบตามปัจจุบันแทนค่าเพื่อความสะดวก
๑ นิ้ว (๒.๕ เซนติเมตร)
๑๐ นิ้ว เป็น ๑ คืบ (๒๕ เซนติเมตร)
๒ คืบ เป็น ๑ ศอก (๕๐ เซนติเมตร)
๔ ศอก เป็น ๑ วา (๒ เมตร)
๒๐ วา เป็น ๑ เส้น (๔๐ เมตร)
๑ กำ กะประมาณ ๒๐ เซนติเมตร แต่ระยะ ๑ กำที่แน่นอนยังเป็นที่ถกเถียงกะกันว่าใกล้เคียง ๑ คืบ แต่น้อยกว่า
คลิกดูเอกสารต้นฉบับ
Eine geschichtlich-mythologische Abhandlung über Hangsāwădī (Hongsawadi)
ตำนานพระปรางค์เมืองหงสาวดีและพระอถังคีมรรค ฉบับวัดวิหารสูง
จดหมายเหตุเก่าเรื่องพระเจ้าแผ่นดินกรุงศรีอยุธยา แต่งทูตไปนมัสการพระมาลัยเจดีย์เมืองหงสา ฉบับปี 2470